حسین لرزاده معماری مکتب نرفته
از هگمتانه تا تخت جمشید و از آپادانا تا بیستون، از کاخ گلستان تا نیاوران و از برج آزادی تا پل طبیعت ایران پر از آثار شگفت انگیزی است که نشان از معماران و طراحانی خلاق و قدرتمند دارد. هر چند نام معماران آثار کهن را نمی‌دانیم، اما هر چه به پیش می‌آییم اطلاعات دقیق‌تری از معماران و طراحان ایران داریم.
مثلا ورزشگاه آزادی که تقریبا همه ما با آن خاطره داریم از آثار ماندگار عبدالعزیز فرمانفرمائیان، معمار مشهور ایرانی است که نقش مهمی در شکل‌گیری معماری مدرن ایران داشت. هوشنگ سیحون معمار دیگری است که می‌توان او را مولف و پرچمدار معماری مدرن در ایران دانست. سیحون طراح بنای یادبودی آرامگاه بوعلی‌سینا و طراح آرامگاه‌های خیام، نادرشاه افشار، فردوسی و کمال‌الملک بوده‌است. سیحون البته در احیای بافت‌های تاریخی ایران نیز نقشی بی‌تکرار داشت و بسیاری از این بناها را احیا کرد.
حسین امانت دیگر معمار برجسته ایرانی است که با شاهکار برج آزادی در میان مردم شناخته می‌شود و یکی از چهره‌های نسل دوم معماران ایران است. کامران دیبا، دیگر چهره نسل دوم معماران ایرانی نیز با معماری موزه هنرهای معاصر تهران، فرهنگسرای نیاوران و فرهنگسرای شفق شناخته می‌شود.
مشهورترین معمار نسل اخیر معماران ایرانی برای عموم مردم هم لیلا عراقی، معمار جوان ایرانی است که بیشتر با طراحی پل طبیعت شناخته می‌شود.
حسین لرزاده کیست؟
در این میان برخی چهره‌ها مثل حسین لرزاده گره خاصی با تاریخ ایران خورده‌اند و از چهره‌های شناخته شده معماران سنتی ایران هستند، معماران مکتب نرفته‌ی صاحب سبکی که اتفاقا همکاری‌هایی نزدیک با مهندسان معمار مدرن نیز داشتند. لرزاده همان کسی بود که با تصمیم محمدعلی فروغی، نخست وزیر وقت، جای آندره گدار مشهور را گرفت و در کنار هوشنگ سیحون قرار شد مقبره فردوسی را بر پایه معماری ملی ایران بسازد.
نام حسین لرزاده اما با مسجد و مذهب گره خورده است و بیشتر شاهکارهایش در مساجد ایران قابل مشاهده است، مساجدی که تعداد آنها از بیش از آن چیزی است که در تصور بگنجد.
استاد حسین لرزاده در سال 1285 در تهران، کوچه قلمستان نزدیک باغ و حمام حاج عبدالصمد چشم به جهان گشود. پدر ایشان استاد محمد لرزاده از معماران نامی دوره اتابک و همکار حاج حسن صنیع الدیوان، معمار اتابکی بود. نام خانوادگی آنها ابتدا”لر” بود ولی بعد از تعویض شناسنامه‌ها و بر طبق قوانین آن روز این نام خانوادگی به “لرزاده”تغییر یافت. علت انتخاب نام خانوادگی “لر” و “لرزاده” انتساب آنها به “قوم لر” که به صفا و سادگی شهره اند و سابقه فرهنگی درخشانی دارند بوده است.
حسین لرزاده در سن هفت تا هشت سالگی بود که حدود شش ماه به مکتب‌خانه «میرزا حسن» در نزدیکی چهارراه حاج رضا خیابان بلورسازی رفت و سپس او را به مدرسه ای در کوچه پشت گذر مهدیخان فرستادند. سالهای آخر دبستان برای استاد مفهومی نداشت، چرا که درسالهای قبل، هندسه و حساب و رسم فنی و نقاشی را در کلاسهای بالاتر و سطحی عالی تر طی کرده بود.
پس از دوران ابتدایی، چند سالی به دبیرستان سلطانی واقع در پل امیربهادر فرستاده شد. از آنجا که این مدرسه، رشته فنی مورد علاقه‌اش را نداشت، مدرسه را ترک و به شعبه مجسمه سازی مدرسه «کمال الملک» فرستاده شد. پس از یک سال و نیم که قالب‌گیری و قالب‌سازی آموخت، به دلیل شبهه حرمت این شغل، او را نزد مرحوم «سیدمحمد تقی نقاش باشی» که کار تابلوسازی می کرد، فرستادند.
استاد لرزاده در این مورد می‌گوید: مایل به ادامه تحصیل در مدرسه کمال الملک بودم، اما به هر صورت به دفتر کار نقاش باشی در خیابان ناصریه روانه شدم. اما از طرف دیگر، پدرش او را به کارهای فنی و رشته های معماری نیز وا می داشت و در جلسات شبانه که معماران برای آموختن رموز معماری در خانه ایشان جمع بودند، لرزاده را نیز در کار آنها شرکت می داد. استاد جوان نیز با استعداد و قریحه خود، نمونه ها را با گچ و مقوا اسکلت (اصطلاحی که قبلا به آن ماکت سازی می گفتند) می کرد و به طور عملی معماری را فرا می گرفت.
در نهایت پس از درگذشت پدرش او در سال ۱۳۰۵ با دعوت «جعفرخان کاشانی» که دست اندر کارِ ساختن عمارت سنگی تپه علی خان در سعد آباد بود، به کار نقاشی در یکی از اتاق‌های این عمارت مشغول شد. این را می‌توان نخستین کار لرزاده دانست. اما اولین کار مهم لرزاده سر درِ ایرانی برای بانک شاهی منطقه توپخانه بود. سمی سازیِ سر درِ مدرسه «دارالفنون»، بالکن پیرایش در ابتدای خیابان لاله زار و چاپخانه یمنی در خیابان فردوسی نیز از مهم‌ترین کارهای لرزاده در سالهای ابتدایی معماری به شکل جدی است. نهایت لرزاده در شهریور ماه سال ۱۳۸۳، در سن ۹۸ سالگی دیده از جهان فروبست.
آثار و تالیفات حسین لرزاده
حسین لرزاده در مجموع ۸۴۳ مسجد و اثر را طراحی و بعضاً اجرا یا نظارت کرده‌است که بسیاری از آنها از جاذبه‌های گردشگری به حساب می‌آیند. از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- تعمیر و مرمت ایوان حرم امام حسین، در سال ۱۳۴۸ شمسی در کربلا
- مسجد لرزاده، مسجد سلمان، مسجد سجاد، مسجد اعظم (قم)، مسجد مهدیه، مسجد امام حسین، مسجد فخریه، مسجد زعیم، مسجد فرازنده، مسجد سپهسالار، مسجد انبار گندم،مسجد سنگی، مسجد عمار و مسجد جاوید
- سردر دارالفنون و سر در بانک شاهی (بانک تجارت کنونی) در میدان توپخانه که نخستین کار مستقل لرزاده بوده‌است.
- مرمت و تزئینات خانه تاریخی کوره چیان واقع در تجریش تهران
- بیمارستان واقع در خیابان فلسطین که امروز به نام انقلاب خوانده می‌شود.
- گنبد کاخ مرمر
- کاخ رامسر
- مرمت عمارت بادگیر کاخ گلستان
- مرمت کاخ برلیان کاخ گلستان
- مدرسه و مسجد آلاشت
- مسجد اعظم قم
- کاسه‌سازی یا «شمسه زیاد»: می‌توان کاسه‌سازی یا شمسه زیاد را امضای لرزاده بر آثارش دانست. در مساجد امام حسین (ع)، انبار گندم، مساجد تخریب شده سنگی، سلمان، عمار، فخریه، سجاد و پیش ورودی گنبدخانه سپهسالار که در آنجا یک نه کاسه مادر و بچه ظریف طراحی و اجرا کرده‌است.
تألیفات
- احیای هنرهای از یاد رفته
- نغمه لرزاده شامل اشعار
- صد امید مجموعه اشعار لرزاده در زمان جنگ و انقلاب
- ماجرای معماری سنتی ایران در خاطرات استاد حسین لرزاده، از انقلاب تا انقلاب
از مقبره فردوسی تا ضریح امام حسین
از اوج‌های کار حسین لرزاده را باید مقبره شاعر نامی ایران ابوالقاسم فردوسی دانست. لرزاده در ساخت مقبره فردوسی با هنرمندانی چون عمادالکتاب، خطاط برجسته، عباس و غلامعلی دهشیری و حسین حجار باشی همکاری داشته است. لرزاده در این دوره به جز همکاری با عمادالکتاب نزد او مشق خطاطی کرد و هنر خطاطی را نیز آموخت. لرزاده پس از آرامگاه فردوسی به کار در کاخ مرمر مشغول شد و گنبد آن را خلق کرد. لرزاده در پروژه کاخ مرمر با حسین خاک نگار مقدم و احمد خاک‌نگار مقدم (عرش نگار) کاشی‌کاران سرشناس و حسین طاهرزاده بهزاد، نقاش برجسته همکاری داشت. لرزاده در توصیف پروژه کاخ مرمر می‌گوید: «در هیچ بنایی همچون کاخ مرمر همه استادان جمع نبوده اند.
لرزاده؛ استاد سادگی
ویژگی آثار حسین لرزاده سادگی عجیب آنها است. هیچ کدام از آثار لرزاده در نگاه اول شما را متعجب نمی‌کند و باعث نمی‌شود بهت زده شوید. آثار او به تمام معنا ساده و آرامش بخش هستند و به هیچ دنبال ارائه خود به عنوان یک شاهکار نیستند. آثار لرزاده نوعی صمیمت را با مخاطب ایجاد می‌کنند که باعث می‌شود مخاطب خود را در برابر عظمت معماری کوچک نبیند. این سادگی و صمیمت محصول شیوه آموزش معماری و البته نگاه مذهبی او است.
به گفته کارشناسان ویژگی دیگر لرزاده این است که بخش‌های اضافه‌ای که در آثاری مثل دارالفنون خلق می‌کرد به هیچ وجه با اثر اصلی در تضاد نبودند. او طوری کار را خلق می‌کرد که مخاطب توان جدا کردن آن از اثر قبلی را نداشته باشد.
الی گشت