موزه و بنای رختشویخانه زنجان | Zanjan

 

رختشویخانه زنجان

در این بخش از وب سایت مجله گردشگری تاپ توریست شما را با رختشویخانه زنجان آشنا خواهیم کرد. برای آشنایی با بنای موزه مردم شناسی زنجان در ادامه با ما همراه باشید.

زنجان یکی از استان‌های ایران است که در شمال غربی ایران قرار گرفته و از مناطق ترک‌‌نشین محسوب می‌شود. جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این استان را نمی‌توان نادیده گرفت زیرا زنجان با داشتن آب و هوایی خاص و خنک، به عنوان بهشتی معتدل شناخته می‌شود که هر ساله و به خصوص در تابستان، میزبان عده‌ی کثیری از طبیعت دوستان است. یکی از جاذبه های تاریخی مهم رختشویخانه زنجان است.

موزه رختشویخانه (Museum Of Rakhtshooykhaneh) یا مجموعه تاریخی رخت‌شویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان که منطبق بر حصار قدیمی شهر می‌باشد، در یک منطقه پرتراکم مسکونی قرار دارد. در قدیم مردم شهر لباس و رخت خود را در آن محل می‌شسته‌اند. چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان مشابه ندارد یا کم‌نظیر است. این بنا در حال حاضر تعمیر و مرمت شده و به عنوان موزه مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم می‌توانند از آن بازدید کنند.

پیشینه

بنای رختشویخانه را دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته‌اند. زمین این بنا را علی‌اکبر خان توفیقی شهردار وقت زنجان خرید و در سال ۱۳۴۵ قمری به دستور او ساخته شده است. سبک و سیاق معماری این بنا را می‌توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد. مستند رختشویخانه در دو قسمت به تفضیل به این بنا پرداخته است.

این بنا در قدیم الایام به جهت وجود هوای بسیار سرد در زمستان‌ها برای بانوان زنجانی ساخته شده‌ است. هدف از ساخت این رختشوی‌خانه تأمین امنیت و آسایش زنان در یک مکان سرپوشیده بوده‌ است. از نظر تشابه کاربری چنین بنایی در هیچ قسمتی از ایران به این شکل دیده نشده ولی از نظر معماری با مسجد عباسقلی خان و دروازه ارگ قابل مقایسه‌ است. این بنا به‌ طور عام‌المنفعه و شبانه‌روزی بوده و بابت استفاده از آن هیچ پولی از شهروندان دریافت نمی‌شده‌ است.

این بنا فقط برای شستشوی رخت، منسوجات، فرش، قالی و ظروف بود و کاربرد حمام و نظافت فردی نداشت. بنای رخت‌شوی‌خانه شهر زنجان هم‌اکنون با عنوان موزه مردم شناسی زنجان، مهم‌ترین موزه این استان است و در آن انواع لباس‌های محلی، زیورآلات، ابزار و وسایل مورد استفاده بانوان در معرض دید همگان قرار گرفته‌ است.

معماری بنا

در ساخت این بنا از سه نوع مصالح ساختمانی استفاده شده است؛ سنگ، چوب و آجر. با اینکه هر لحظه تماس با آب و رطوبت وجود دارد اما ساختمان دارای استحکام بالایی است. نمای داخلی دیوارها لاشه‌سنگ هستند و نمای بیرونی با کاهگل پوشانده شده‌ است. چندین نورگیر در سقف وجود داشت که عبور نور از آنها اوقات شرعی و زمان را نشان می‌داده است.

نکته جالب دیگر این که طاق به شکل کاملا متقارن ساخته نشده و ارتفاع ستون‌ها اندکی با هم متفاوت است. سازندگان با دید روشنی که نسبت به کارکرد بنا داشته‌اند سقف را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که کمترین میزان انعکاس صدا را داشته باشد زیرا آشکار بوده که شمار قابل توجهی از زنان زیر سقف مشغول به کار خواهند بود و همهمه ایجاد شده می‌تواند آزاردهنده باشد.

رختشویخانه را شمالی جنوبی ساخته‌اند تا بیشترین بهره را از نور آفتاب ببرد. آجرهای طاق نیز نوعی عایق حرارتی و مانع از ورود سرما به محوطه درونی هستند. بنابراین سالن رختشویخانه در فصل‌های مختلف هوای ملایمی دارد. بخش‌های مختلف سازه از جمله پای ستون‌ها و تمام حوضچه‌ها و جوی‌ها و پاشورها با ملات ساروج عایق‌بندی شده است. این ترکیب هنگامی که در آب غرق می‌شود مقاومتش افزایش می‌یابد و یکی از ابداعات معماری ایرانی است که در سازه پل‌ها، آب‌انبارها و حمام‌ها به عنوان عایق رطوبت و حرارت به کار می‌رفته و همانند بتون بسیار محکم است.

ویژگی ها و بخش‌های مختلف

مجموعه رختشویخانه امروزی را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

1- محوطه سرایداری و محل مدیریت رختشویخانه

• محوطه سرایداری

این قسمت پس از مرمت با اندکی تغییر به عنوان ورودی اصلی بنا در نظر گرفته شد. محوطه شامل حیاطی 400 مترمربعی است که اطراف آن تعدادی اتاق جمعا به مساحت 60 مترمربع محل سکونت سرایدار بنا بوده‌اند. اتاق‌ها با کاربری مسکونی شامل دو اتاق و یک ورودی است و به سبک معماری سنتی زنجان ساخته شده‌اند. پس از عملیات مرمت، این اتاق‌ها را به موزه‌ تاریخی و تاریخ طبیعی زنجان تبدیل کردند که گنجینه بسیار پرارزشی در آن نگهداری می‌شد. ضعف در استانداردهای ساختاری و امنیت نگهداری از اشیا موجب شد این موزه تعطیل شود و اشیای آن به انبار منتقل شوند. نگهبانی، اتاق راهنمایان، گیشه فروش بلیط و سرویس‌های بهداشتی پیرامون محوطه قرار دارند.

2- فضاهای مربوط به کار شستشو

• مخزن آب یا خزینه

پشت سالن رختشویخانه مخزن بزرگی به حجم تقریبی 740 مترمکعب قرار دارد. دیواره‎های آن تا جایی که با آب پر می‌شده یعنی حدود 4 متر به کمک ساروج، اندود و عایق‌بندی شده است. آب قنات میربهاء‌الدین از طریق تنبوشه‌های سفالی به مخزن می‌ریخته و از منفذ اصلی وارد حوضچه‌ها می‌شده است. یک در به نام قرخ ایاق (یا 40 پله) مشرف به مخزن وجود داشت که برای برداشت آب ساکنان و ورود به مخزن و تمیزکردنش از آن استفاده می‌شد. مخزن را سالی یک بار تمیز می کرده‌اند. علاوه بر در قرخ ایاق، چند دریچه‌ بازدید مشرف به مخزن پیش‌بینی شده بود که سرایدار هر روز از طریق آنها سطح آب را کنترل و پس از پر شدن، ورود آب قنات را قطع می‌کرد. جریان یافتن هوا از طریق همین دریچه‌ها مانع از گندیدن آب مخزن می‌شد. هنگام مرمت بنا، عمق مخزن را پر کرده‌اند و برای آن کفی هم‌سطح با سالن ساخته شد. همچنین یک در از سالن به مخزن باز شد که به‌آسانی قابل بازدید باشد. امروز از این فضای خالی گاهی به عنوان مکانی برای نمایشگاه‌های مرتبط استفاده می‌شود.

• شاه‌نشین

شاه‌نشین در قدیم ورودی اصلی رختشویخانه بوده است. این اتاق بزرگ بر فراز آب انبار و در ارتفاع 2 متر بالاتر از کف سالن اصلی ساخته شده است. شاه‌نشین به سراسر سالن شستشو اشراف دارد. مدیریت از اینجا به کارهای استفاده‌کنندگان، از قبیل مراحل شستشو، نظافت و آبکشی انواع مختلف منسوجات و استفاده‌ بهداشتی از آب جاری در مسیرها و حوضچه ها نظارت داشت. همچنین خانم‌های طبقه‌ مرفه در سه غرفه سمت شمال تراس می‌نشستند و کارگرهای‌شان مشغول شستشو می‌شدند. امروز در این قسمت کارگاه آموزش دوخت چاروق برپاست. چاروق یا چارق یا چارخ، کفش روفرشی چرمی است که از صنایع دستی اصیل زنجان شمرده می‌شود و به همت استادان و شاگردان، فن‌های آن نسل به نسل حفظ شده است. نمونه‌هایی از مدل‌های گوناگون این پاپوش را می‌توانید در این اتاق تماشا کنید.

• سالن رختشویخانه

بخش اصلی مورد بازدید، سالن بزرگی است که در قدیم به شستشو اختصاص داشت. در این سالن مجسمه‌های مومی بسیار زیبایی، زنان از سنین و اقشار مختلف را هنگام شستشو نشان می‌دهند. ابزار کار و لباس‌های آنان برای‌تان قابل توجه خواهد بود. دامن چین‌دار، شلوار، یک پیراهن و روسری بخش‌های اصلی لباس زنان را تشکیل می‌دهد. این لباس‌ها رنگ‌هایی بسیار شاد و چشم‌نواز دارند. دامن زنان جوان بلندتر و لباس مسن‌ترها برای آسانی فعالیت و حرکت‌شان کوتاه‌تر بوده است. اطراف این مجسمه‌های مومی طشت‌ها، کوزه‌ها، پارچ‌ها، سبد، چوب و بند رخت را خواهید دید.

همچنین وسیله‌ای به نام حلبی را می‌بینید که با قرار دادن زغال افروخته کف آن، آب را گرم می‌کردند. این وسیله در رختشویخانه به زنان اجاره داده می‌شد. البته آب خود قنات نیز چندان سرد نبوده و عایق‌بندی بنا به گونه‌ای انجام شده که سالن در همه‌ فصل‌ها دمایی متعادل داشته باشد. هنگام مرمت کف این سالن، سنگفرش و کانال‌ها و حوضچه‌های آن کاشی‌کاری شدند. در وضعیت حوضچه‌ها نیز تغییراتی ایجاد و شکل پلکانی آنها هم‌سطح شد.

3- بازارچه تازه‌ساز صنایع دستی

• غرفه‌های فروش

در همسایگی بنای رختشویخانه بازارچه‌ای به وسعت 1200 مترمربع ساخته شد که از سال 94 به عرضه مستقیم کالاهای تولیدشده توسط صنعت‌گران و هنرمندان زنجان اختصاص یافت. در این مجموعه 6 کارگاه آموزش تراش سنگ قیمتی، ملیله‌کاری، سفالگری، میناکاری، گلیم بافی و قلم‌زنی را مشاهده خواهید کرد که شما را با فن‌ها و شیوه‌های سنتی تولید آشنا می‌کنند. علاوه بر آن 22 غرفه برای فروش انواع مختلف صنایع دستی شامل چاقوی زنجانی، فرش و گلیم، ظروف مسی، کیف چرمی و… ساخته شده است. در این مکان زیبا می‌توانید سوغات سفرتان را به قیمت مناسبی از تولیدکنندگان به صورت مستقیم خریداری کنید.

• شربتخانه

هنگام عبور از بازارچه یک در رو به حیاطی دنج و با صفا توجه شما را به خود جلب می‌کند. نیمکت‌های چوبی چتردار درختان سبز و حوض کوچک آب همگی پاهای خسته‌تان را به توقف و استراحت دعوت می‌کند. اینجا شربتخانه است که می‌توانید انواع دمنوش‌های گرم و خنک یا شربت‌های خانگی را در آن بچشید اگر میل‌تان کشید آش‌های محلی همه روزه آماده می‌شود که می‌توانید آنها را هم مزه کنید؛ آش ترش، آش گوجه، آش دوغ و آش رشته به سلیقه شما بستگی دارد.

حیاط رختشویخانه

محوطه مربع شکل حیاط به سبک معماری سنتی زنجان و با تبعیت از ویژگی‌های فرهنگ معماری آن روز به شکلی طراحی شده بوده که نوعی فاصله میان فضای بیرونی و اندرونی را برای این بنا فراهم کند. مردان اجازه ورود به رختشویخانه را نداشتند و فضای حیاط حایلی میان سالن رختشویی با کوچه و خیابان بود. ابعاد حیاط 33×12 متر است و  400 مترمربع مساحت دارد. محوطه 12×13 متر در مرکز حیاط درختکاری شده و حوضی زیبا به همراه تعدادی کوزه بزرگ در میان آن قرار دارد.

اطراف حیاط اتاق‌هایی به مساحت 60 مترمربع دیده می‌شود که محل سکونت سرایداران رختشویخانه بوده است. پس از مرمت، این بخش به موزه تاریخ طبیعی زنجان تبدیل و سپس به دلیل عدم امنیت برای اشیای گنجینه گران‌بهای میراث زنجان تعطیل شد. هم‌اکنون بخش‌های اداری، بلیت فروشی و سرویس بهداشتی عمومی در این قسمت قرار دارند.

دیدار از این بنا و مجسمه‌های مومی زنان در حال شستشو که به زیبایی لباس پوشیده‌اند شما را با سبک زندگی زنان در گذشته آشنا می‌کند و فرصتی برای خرید بی‌واسطه از بازارچه صنایع دستی زنجان است. در این مجموعه همچنین می‌توانید اشیای گنجینه اهدایی به موزه را ببینید و هنگام خستگی دقایقی را در شربتخانه کنار حوض باصفای این مجموعه استراحت کنید.

همچنین این بنا معماری زیبا و قابل توجهی دارد که قطعا ارزش بازدید دارد. بنا رختشویخانه در نزدیکی بسیاری از جاذبه‌های شهر زنجان مانند بازار بزرگ، موزه مردان نمکی، کاروانسرای سنگی و… قرار گرفته است و شما می توانید بعد از بازدید از این مجموعه سری نیز به دیگر جاذبه های شهر بزنید.

چطور به رختشویخانه زنجان برویم ؟

بنای تاریخی رخت‌شوی‌خانه زنجان در محل معروف به بابا جامال چوقوری (گودال باباجمال) در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته و دسترسی به بنای رخت‌شویخانه از خیابان سعدی از طریق کوچه فرهنگ نیز امکان‌پذیر است.

آدرس: استان زنجان، زنجان، خیابان سعدی، کوچه فرهنگ

ساعت بازدید: همه روزه از ساعت 09:00 تا 18:45

هزینه ورودی: 2500 تومان – بازدیدکنندگان خارجی 15000 تومان

شماره تماس: 33326020-024

مقالات گردشگری بیشتر بخوانید:

• معرفی بهترین سوغات و صنایع دستی زنجان | Zanjan
• گنبد سلطانیه ، سومین گنبد بزرگ جهان در زنجان | Zanjan
• دیدنی های سلطانیه ، مهمترین شهر دوران ایلخانی ، زنجان | Soltanieh
• مکان های گردشگری ماهنشان ، زنجان | Mahneshan
• گشتی در شهر سجاس ، زنجان | Sojas
• دیدنی های شهر سهرورد ، زنجان | Sohrevard
• مکان های دیدنی شهر آب بر ، زنجان | Abbar
• معرفی دیدنی های صائین قلعه ، زنجان | Sain Qaleh
• آشنایی با بهترین دیدنی های خرمدره ، زنجان | Khorramdarreh
• معرفی دیدنی های شهر هیدج ، زنجان | Hidaj