خانه زینت الملوک، جواهری در دل تاریخ و فرهنگ ایران، به زیبایی در بافت تاریخی این شهر باستانی جا گرفته است. این عمارت باشکوه که در دوران قاجار ساخته شده، به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری ایرانی شناخته می‌شود و جذابیت خاصی برای گردشگران و محققان دارد.
با قدمتی بیش از یک قرن، خانه زینت‌الملوک نه تنها به خاطر طراحی زیبا و منحصر به فردش، بلکه به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی خود در دل شیراز می‌درخشد. هر گوشه این خانه، از حیاط مرکزی با حوض دلنشین تا دیوارهای مزین به کاشی‌های رنگارنگ و گچ‌بری‌های هنری، داستان‌های زیادی از زندگی در دوران قاجار را روایت می‌کند.
در این قسمت از مجله گردشگری تاپ توریست همراه ما قدم به این خانه بگذارید و با هر قدم در فضای آن، به دنیای فراموش‌شده‌ای از تاریخ و هنر ایرانی پا بگذارید. خانه زینت‌الملوک با شکوه و زیبایی‌اش، به مثابه یک پل به گذشته، تجربه‌ای بی‌نظیر از فرهنگ و هنر ایرانی را برای شما به ارمغان می‌آورد.
زینت الملک شیراز کیست؟
زینت الملک قوامی، دختر حبیب‌الله خان قوام‌الملک چهارم، عضو خاندان قوام‌الملک است. این خاندان از نسل حاج ابراهیم‌خان کلانتر، وزیر کریمخان زند، بودند که در دوره‌های مختلف در شیراز و استان فارس به‌عنوان والی و کلانتر حکومت می‌کردند.
حاج ابراهیم‌خان کلانتر، که به گفته برخی منابع یهودی بود، در زمان لطفعلی خان زند به وی خیانت کرد و موجب سقوط حکومت زندیه شد. بعد از آن، در دوران آقا محمد خان قاجار، او قدرت زیادی پیدا کرد و اقوام خود را در مناصب مختلف گماشت.
پس از مدتی، فتحعلی شاه نسبت به حاج ابراهیم خان بدگمان شد و دستور قتل او و خانواده‌اش را صادر کرد. تنها پسر او، علی‌اکبر، از این کشتار جان سالم به در برد و بعدها به عنوان قوام‌الملک اول منصوب شد.
علی‌محمد خان قوام‌الملک دوم، طرح ساخت بنای خانه قوام را مطرح کرد که پسرش، محمد خان قوام‌الملک سوم، آن را آغاز کرد. خانه قوام، شامل نارنجستان قوام و سایر بخش‌ها، به عنوان محل زندگی و پذیرایی استفاده می‌شد.
پس از مرگ قوام‌الملک چهارم، املاک وی به فرزندش، ابراهیم خان قوام‌الملک پنجم، رسید. در دوران رضاخان پهلوی، القاب و اسامی خانواده‌ها حذف شد.
داستان خانه زینت الملوک: جستاری در تاریخ و معماری
خانه زینت الملوک یکی از آثار برجسته و تاریخی شیراز است که با سبک معماری منحصر به فرد دوران قاجار، نمادی از هنر و فرهنگ ایران در قرن نوزدهم به شمار می‌رود. این بنا که در سال ۱۲۹۰ هجری قمری توسط محمدخان قوام‌الملک دوم، نوه حاج ابراهیم خان کلانتر اعتمادالدوله شیرازی، آغاز شد، پس از ۱۲ سال تلاش و کار، در سال ۱۳۰۲ هجری قمری به پایان رسید. پروژه ساخت این خانه، که به خاطر کیفیت و زیبایی‌هایش مشهور است، در نهایت توسط محمدرضاخان قوام‌الملک سوم تکمیل شد.
خانه زینت الملوک به نام زنی خیر و نیکوکار به نام زینت‌الملک قوامی معروف است.
زینت الملک، که به خاطر فعالیت‌های خیرخواهانه‌اش شناخته می‌شد، به‌ویژه در دوران زندگی‌اش، پذیرای نیازمندان بود و سفره‌های نذری به آنان می‌داد. این فعالیت‌ها باعث شده بود که خانه زینت‌الملک به عنوان مکانی شناخته شود که در آن نیکوکاری و انسانیت به وضوح مشاهده می‌شد.
در مجموعه خانه زینت‌الملک، تنها یک کتیبه موجود است که با نوشته «چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ هجری قمری» به چشم می‌خورد. این کتیبه در اتاق آینه‌کاری و در قسمت غربی ورودی آینه‌کاری‌ها نصب شده است. از آنجایی که آینه‌کاری، آخرین پروژه ساخت بنا به شمار می‌رود، این تاریخ نشان‌دهنده پایان ساخت و تکمیل بنا است. همچنین، در یکی از اتاق‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری بر روی گچ‌کاری‌ها به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده سال پایان کار گچ‌بری است. این اطلاعات نشان می‌دهد که آینه‌کاری حدود چهار سال به طول انجامیده است.
پس از درگذشت زینت الملک، مالکیت خانه به عبدالله خان قوامی رسید. بعدها، این خانه توسط مالک جدید خریداری و به موزه تبدیل شد. عمارت نارنجستان نیز در دوران بعدی تحت سرپرستی پروفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی، قرار گرفت و به عنوان مقر موسسه بنیاد آسیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی، خانه زینت‌الملک با شماره ثبت ۹۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
با آغاز انقلاب اسلامی ایران، خانه زینت الملوک با آسیب‌های جبران‌ناپذیری مواجه شد. ایوان قسمت شرقی بنا دچار آتش‌سوزی و تخریب شد و در طول جنگ تحمیلی ایران و عراق، خانه زینت‌الملک به‌عنوان پناهگاه امن برای خانواده‌های جنگ‌زده مورد استفاده قرار گرفت. این دوران آسیب‌های زیادی به بنا وارد کرد، از جمله جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه‌کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها.
در سال ۱۳۷۳ هجری شمسی، خانه زینت‌الملک به بنیاد فارس‌شناسی واگذار شد.
زیرزمین عمارت در سال ۱۳۷۴ با عنوان نگارخانه فارس فعالیت خود را آغاز کرد. این نگارخانه به نمایش آثار هنرمندان فارس، ایران و دیگر کشورها پرداخت و به مکانی برای هنردوستان تبدیل شد.
اتاق گوشواره شمالی در طبقه دوم خانه زینت‌الملک به تالار موسیقی، کنفرانس و سالن نمایش فیلم اختصاص یافت. این اتاق به عنوان فضایی فرهنگی و هنری در نظر گرفته شده بود و فعالیت‌های مختلفی در آن برگزار می‌شد.
امروزه، خانه زینت الملوک به عنوان یکی از جاذبه‌های تاریخی مهم در شیراز شناخته می‌شود. این عمارت تاریخی اکنون محل استقرار دفتر بنیاد فارس‌شناسی است و شامل مرکز انجمن‌های دوستداران محیط‌زیست فارس، هنرمندان جوان فارس، دوستداران میراث فرهنگی استان فارس، فرهنگ و ادب فارس، عکس و گرافیک، و همچنین انجمن حمایت از حقوق کودکان فارس می‌شود. علاوه بر این، خانه زینت‌الملک دارای کتابخانه تخصصی تاریخ و هنر است و به‌عنوان یکی از مراکز فرهنگی مهم شهر شیراز، مورد توجه گردشگران و علاقمندان به تاریخ و فرهنگ ایران قرار دارد.
در بازسازی و مرمت خانه زینت الملوک، توجه ویژه‌ای به حفظ اصالت و ویژگی‌های تاریخی این بنا شده است. معماران و مرمتگران با استفاده از تکنیک‌های سنتی و مواد اولیه مشابه با آنچه در زمان ساخت اصلی استفاده شده بود، تلاش کرده‌اند تا زیبایی‌های تاریخی این خانه را به بهترین نحو ممکن حفظ کنند. این تلاش‌ها باعث شده است که خانه زینت‌الملک نه تنها به‌عنوان یک موزه، بلکه به‌عنوان یک نماد فرهنگی و تاریخی از دوران قاجار در نظر گرفته شود.
معماری خانه زینت الملوک: در دل تاریخ و هنر
خانه زینت الملک، با وسعتی بالغ بر ۲,۷۰۰ متر مربع، در زمینی به مساحت ۳,۲۹۰ متر مربع و تنها یک کوچه فاصله از خانه قوام قرار دارد. این دو خانه به‌طور تاریخی و معماری به یکدیگر مرتبط هستند و تونلی زیرزمینی آن‌ها را به‌هم متصل می‌کند؛ تونلی که در گذشته به‌عنوان راهی امن برای عبور و مرور ساکنان خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این تونل به نوعی گواهی بر ارتباط نزدیک و تعاملات روزمره بین دو خانواده ثروتمند و برجسته قاجاری به نام‌های قوام و زینت‌الملک است.
ویژگی‌های معماری
خانه زینت الملوک نمایانگر نمونه‌ای برجسته از معماری سنتی ایرانی است که با داشتن ویژگی‌های خاص خود، تاریخ و فرهنگ غنی ایران را به تصویر می‌کشد. در این بنا، ویژگی‌هایی مانند اندرونی و بیرونی، هشتی، حوض و سایر عناصر معماری ایرانی به وضوح مشاهده می‌شود. ورودی خانه به‌خوبی با هنر معرق‌کاری تزئین شده است و در کنار آن دو سکوی نشیمن به ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر وجود دارد که دو سرباز قاجاری با اسلحه‌های خود در کنار آن‌ها به چشم می‌خورند. کتیبه‌ای سنگی بر سر در ورودی خانه زینت‌الملک نیز از دیگر جاذبه‌های بنا به‌شمار می‌آید که تاریخ ۱۳۰۰ هجری قمری بر آن حک شده است.
پس از عبور از هشتی خانه، درگاه ورودی حیاط نمایان می‌شود. ازاره‌های سنگی حجاری و مشبک‌کاری شده، باغچه‌های زیبا و حوض سنگی در حیاط خانه، و همچنین کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ که تصاویری از دو فرشته، خورشید، دو شیر شمشیر به دست و آیات قرآنی را نمایش می‌دهند، از ویژگی‌های بارز این خانه هستند.
حوض وسط حیاط، که به “آب قوامی” شهرت دارد، در گذشته به‌عنوان آب‌انبار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این آب‌انبار دارای یک سیستم کانال‌بندی تا سر کوچه بود که به آن “تنبوره” گفته می‌شد و از زیرزمین خانه عبور می‌کرده است.
ساختمان اصلی و تزئینات
عمارت اصلی خانه زینت الملوک دو طبقه بوده و دارای بیش از ۲۰ اتاق است که هرکدام به زیبایی با نقاشی‌های گل‌و‌بوته، حیوانات و پرندگان تزئین شده‌اند. هنر گچ‌بری، آینه‌کاری، منبت‌کاری و حجاری سنگ از دیگر تزئینات این اتاق‌ها هستند و سقف بسیاری از آن‌ها نیز چوبی است. تمامی اتاق‌ها به‌جز بخش شرقی به‌هم متصل بوده و به آخرین اتاق در قسمت غربی منتهی می‌شوند.
پنجره‌های ارسی از دیگر زیبایی‌های اتاق‌های عمارت اصلی هستند. این پنجره‌ها نور خورشید را روی در و دیوارها منعکس کرده و فضایی دلپذیر و زیبا خلق می‌کنند. در برخی از اتاق‌ها نیز تصاویری از زنان و کودکان اروپایی دیده می‌شود که تاثیرپذیری معماری قاجاری از فرهنگ و هنر اروپایی را نشان می‌دهد.
فضای اندرونی و تالارها
اندرونی خانه زینت الملوک دارای یک محور اصلی طولی است و در ضلع غربی آن تالار آینه قرار دارد. تالار تابستانه یا شاه‌نشین نیز در زیر تالار آینه واقع شده و به‌خوبی با آجرهای تزیین شده مزین است. کف طبقه اول با کاشی‌های آبی‌رنگ و کاشی هفت‌رنگ با نقش‌های مناظر طبیعی پوشانده شده است. بدنه دیواره‌های اتاق پنج‌دری ضلع شمالی، سقف و دو گوشواره تالار آینه ضلع غربی، مزین به هنر آینه‌کاری هستند.
سقف مزین به هنر آینه‌کاری روی چوب و نقاشی روی چوب در ایوان قسمت شرقی بنا، به‌دلیل آتش‌سوزی از بین رفته است و قابل مرمت نیست. پنج ستون در قسمت جنوبی خانه زینت‌الملک نیز چوبی هستند و دور آن‌ها برای جلوگیری از نفوذ موریانه، از الیاف مقاوم استفاده شده است. درب‌های منبت‌کاری‌شده در بنا از جنس صدف و چوب گردو هستند.
زیرزمین و استفاده‌های گذشته
در گذشته، زیرزمین خانه زینت الملوک شامل یک اسلحه‌خانه، محلی برای نگهداری مواد غذایی و مکانی برای استراحت بود. زیرزمین به‌طور کلی از قسمت جنوبی تا شمالی بنا ادامه دارد. قسمت جنوبی زیرزمین به‌عنوان اسلحه‌خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت، چرا که مالکان خانه والی شیراز بودند و گروهی از سربازان را در اختیار داشتند. قسمت شمالی زیرزمین مکانی برای نگهداری حبوبات، عرقیات و برنج بود. از حیاط به زیرزمین چهار ورودی وجود دارد که دو راه آن با سنگ مسدود شده است. بخشی از زیرزمین در حال حاضر از طریق یک هشتی در زیر کوچه به نارنجستان متصل می‌شود و بخشی دیگر از طریق چهار پله به حیاط راه دارد.
پنجره‌های مشبک زیرزمین در گذشته سنگی بودند و اکنون به چوبی تغییر یافته‌اند. جالب است بدانید که در زیرزمین در سردترین زمان زمستان هیچ وسیله گرمایشی و در گرم‌ترین زمان تابستان هیچ وسیله سرمایشی وجود نداشته است، زیرا به‌دلیل وجود منافذ تهویه هوا، دما در تمام فصول تقریبا یکسان است. یک اتاقک نیز در بالای پشت‌بام قسمت جنوبی بنا برای نگهداری پاروها وجود داشته است.
موزه تاریخ فارس
از سال ۱۳۸۲، زیرزمین خانه زینت الملوک به موزه تاریخ فارس یا موزه مشاهیر تبدیل شده است. این موزه به‌عنوان “موزه مادام توسوی ایران” شناخته می‌شود و مجسمه‌های مفاخر ایران به‌ترتیب ادوار مختلف تاریخی در آن به نمایش گذاشته شده‌اند.
با ورود به موزه تاریخ فارس، ابتدا با تندیس زینت‌الملک و دو سرباز قاجاری در دو طرف آن روبه‌رو می‌شوید. به‌مرور زمان، سیر تاریخی موزه از دوره هخامنشیان تا دوره‌های بعدی در پیش روی شما قرار می‌گیرد. مجسمه‌های افراد مهم از دوره‌های مختلف تاریخی در این موزه به نمایش گذاشته شده‌اند و شما می‌توانید با تماشای آن‌ها به گذشته سفر کنید.
تندیس عشایر فارس از جذاب‌ترین بخش‌های موزه است و در گوشه‌ای از موزه، شاپور اول ساسانی را در حالت ایستاده با موهای بلند و لباس‌های مخصوص دربار مشاهده می‌کنید. او با کلاه بزرگ قرمز رنگی روی سرش ایستاده است.
منصور حلاج، یکی از عرفای قرن سوم، در زیر یک طاق در موزه ایستاده است. او به‌دلیل اعتقادات خود و اتهام کفر از سوی قاضی بزرگ بغداد به اعدام محکوم شد. تماشای منصور در پای چوبه‌دار به بازدیدکنندگان این امکان را می‌دهد تا معنا و عمق عبارت «انا الحق» او را درک کنند.
در بخش دیگری از موزه، با تندیس کریمخان زند مواجه می‌شوید که روی دو زانو نشسته است. تندیس‌های مشاهیر دیگری چون سعدی شیرازی، باربد موسیقی‌دان، قاآنی، صورتگر شیرازی، باباکوهی، ملاصدرا، وصال شیرازی، قطب‌الدین شیرازی، محمد نمازی و بسیاری دیگر از شخصیت‌های برجسته دوره‌های مختلف تاریخ در این موزه به نمایش درآمده‌اند. جدیدترین مجسمه در موزه تاریخ فارس، تندیس شهید عباس دوران است.
در مجموع، موزه تاریخ فارس دارای بیش از ۵۰ مجسمه و پنج سردیس است. جالب است بدانید که در این موزه هیچ تندیسی از حافظ، شاعر بزرگ شیرازی، به‌دلیل جایگاه ویژه او و حفظ تصویر ذهنی این شاعر در میان مردم، دیده نمی‌شود. به‌جای آن، یک بخش عرفانی مختص به حافظ در موزه ایجاد شده است.
پروژه ساخت مجسمه‌ها
پروژه ساخت مجسمه‌های خانه زینت الملوک توسط بنیاد فارس‌شناسی در طول چهار سال و با همکاری گروهی از هنرمندان مجسمه‌ساز (حدود ۳۷ هنرمند) تحت سرپرستی استاد «شانس» انجام شد. این مجسمه‌ها با موم ساخته شده و تحت تأثیر تغییرات دما قرار می‌گیرند. سردیس‌ها از جنس گچ و رزین هستند و برای چشم‌ها از چشم‌های مصنوعی استفاده شده است. برای موی سر، سبیل و ریش مجسمه‌ها، موی طبیعی روی تور بافته شده و سپس روی سر مجسمه نصب شده است.
این ویژگی‌ها و تزئینات منحصر به فرد، خانه زینت‌الملک را به یکی از مهم‌ترین نمونه‌های معماری قاجاری تبدیل کرده و موزه تاریخ فارس را به مرکز فرهنگی و تاریخی مهمی برای بازدیدکنندگان و پژوهشگران تبدیل کرده است. این مکان به‌خوبی نمایش‌دهنده‌ی هنر، فرهنگ و تاریخ ایران است و فرصتی منحصر به فرد برای شناخت عمیق‌تر از تاریخ و هنر ایرانی فراهم می‌آورد.
خانه زینت الملوک شیراز کجاست؟
آدرس: شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند، جنب نارنجستان قوام
جمع بندی
خانه زینت الملوک شیراز، با معماری زیبا و تاریخی خود، به عنوان یک جاذبه فرهنگی و گردشگری مهم در شهر شیراز شناخته می‌شود. این خانه نه تنها نمایانگر سبک معماری قاجاری است، بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و تاریخی نیز اهمیت دارد. با توجه به ویژگی‌های برجسته این بنا و تلاش‌های صورت گرفته برای حفظ و مرمت آن، خانه زینت‌الملوک به عنوان یکی از نمادهای تاریخی و فرهنگی شیراز، به نسل‌های آینده منتقل خواهد شد و همچنان در دل تاریخ و فرهنگ ایران جای خواهد داشت.