باغ ارم شیراز| تاریخ، معماری و زیبایی طبیعی در یک قاب

 

در دل شهر تاریخی و فرهنگی شیراز، جایی که هنر و طبیعت در هم آمیخته‌اند، باغ ارم شیراز به عنوان یکی از جاذبه‌های بی‌نظیر این شهر درخشان است.

 باغ ارم، با قدمتی نزدیک به هشت قرن، نه تنها نمایانگر عظمت هنر معماری ایرانی در دوران‌های مختلف است، بلکه به عنوان نمونه‌ای از زیبایی‌های طبیعی و طراحی‌های برجسته باغ‌های ایرانی شناخته می‌شود. این باغ با فضای سبز دل‌انگیز، حوض‌های آب خنک و عمارت‌های زیبا، تجربه‌ای بی‌نظیر از آرامش و زیبایی را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد.

درختان کهن و گل‌های رنگارنگ این باغ، به خوبی احساس پیوند عمیق فرهنگ و طبیعت را به نمایش می‌گذارند. از زمان‌های گذشته تا به امروز، باغ ارم به عنوان یک مکان مهم فرهنگی و تفریحی در شیراز شناخته شده و همچنان دل‌ها را به خود جلب می‌کند.

 اگر به دنبال کشف زیبایی‌های طبیعی و تاریخی شیراز هستید، باغ ارم شیرازمقصدی ایده‌آل است. همراه مجله گردشگری تاپ توریست باشید تا بیشتر با این جاذبه بی‌نظیر آشنا شوید.

آشنایی با باغ ارم شیراز

باغ ارم شیراز یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی برجسته ایران است که به خاطر زیبایی‌های چشم‌نواز و تاریخ غنی خود، همواره مورد توجه گردشگران و پژوهشگران قرار داشته است. تاریخچه این باغ، که همزمان با تغییرات سیاسی و اجتماعی مختلف در ایران تحولاتی داشته است، به یکی از موضوعات جالب توجه در مطالعات تاریخ باغ‌سازی و معماری ایرانی تبدیل شده است.

 تاریخچه  باغ ارم شیراز

هنوز اطلاعات دقیقی از زمان ساخت اولیه باغ ارم در دست نیست. برخی منابع تاریخی به سفرنامه‌ها و متون قدیمی اشاره می‌کنند که نام باغ ارم در آن‌ها ذکر شده و از این طریق می‌توان قدمت آن را به قرن‌های دهم و یازدهم هجری نسبت داد. این اشاره‌ها نشان می‌دهند که باغ ارم در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشته و ممکن است به دوران سلجوقی مربوط باشد.

در دوران سلجوقیان، اتابک قراچه، حکمران فارس، اقدام به ساخت باغ‌های متعدد در شیراز از جمله باغ تخت کرد و به نظر می‌رسد که باغ ارم نیز در این دوره بنا شده باشد. با این حال، اطلاعات دقیق‌تری در این خصوص وجود ندارد و منابع تاریخی در این زمینه محدود هستند.

 باغ ارم در دوران آل اینجو و آل مظفر

در دوره‌های بعدی، باغ ارم به تصرف آل اینجو و سپس آل مظفر درمی‌آید. متأسفانه اطلاعات موجود در مورد وضعیت باغ ارم در این دوران‌ها اندک و پراکنده است. تنها سندی که به این دوران مربوط می‌شود، یکی از غزلیات حافظ است که به نظر می‌رسد در آن به باغ ارم و اختیار آل اینجو در آن اشاره شده باشد. این اطلاعات، البته غیرمستقیم و تفسیرپذیر هستند و به وضوح وضعیت باغ در این دوران را مشخص نمی‌کنند.

 دوران صفویه و رونق دوباره

در دوران صفویه، باغ ارم همچون سایر باغ‌های ایران، به مرور رونق و شکوه بیشتری پیدا می‌کند. در این دوره، توجه به باغ‌سازی و توسعه فضاهای سبز در ایران بیشتر شده و باغ‌های مختلف در شیراز از جمله باغ ارم تحت مرمت و بازسازی قرار می‌گیرند. اطلاعات دقیقی از وضعیت باغ در این دوران وجود ندارد، اما نوشته‌های جهانگردان خارجی به آبادانی و شکوه باغ‌های ایرانی در آن دوران اشاره کرده‌اند.

دوره زندیه و قشقائی‌ها

با شروع دوران زندیه، باغ ارم به مدت تقریباً ۷۵ سال تحت اختیار سران ایل قشقائی قرار می‌گیرد. در این دوره، سران قشقائی باغ را به عنوان مقر فرمانروایی خود انتخاب کرده و در آن عمارت‌هایی احداث کردند. این عمارت‌ها به‌ویژه در طول این دوره به باغ ارم اضافه شده و به شکوه و اهمیت آن افزوده‌اند.

 دوران قاجاریه و ناصرالدین شاه

در زمان ناصرالدین شاه قاجار، باغ ارم شاهد تغییرات عمده‌ای بود. در این دوره، پایه‌گذاری عمارت دیگری در باغ آغاز می‌شود که ساخت آن چندین سال به طول می‌انجامد. به‌طور کلی، این دوره شاهد توسعه و تغییرات گسترده‌ای در باغ ارم بود. به نظر می‌رسد که عمارت اصلی باغ در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و این دوره به‌عنوان یکی از دوره‌های مهم در تاریخ باغ شناخته می‌شود.

 دوران حاج نصیرالملک

حاج نصیرالملک شیرازی، یکی از شخصیت‌های مهم تاریخ باغ ارم، باغ را خریداری کرده و با استفاده از منابع مالی خود، عمارت فعلی باغ را احداث می‌کند. نصیرالملک به همراه داماد و خواهرزاده‌اش، تزیینات داخلی و برخی قسمت‌های نیمه‌کاره باغ را تکمیل کرد. بر روی در ورودی شمال شرقی باغ، کتیبه‌ای از سنگ مرمر وجود دارد که با خط نستعلیق به ذکر نام نصیرالملک و دوران سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار پرداخته است. همچنین، شش کتیبه سنگی دیگر در نمای شرقی ساختمان به چشم می‌خورد که تاریخ‌های مختلفی دارند و نام نصیرالملک بر آن‌ها حک شده است.

دوره پهلوی و دانشگاه شیراز

در دوران پهلوی، باغ ارم به همسر شاه پهلوی منتقل می‌شود و به عنوان کاخ پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل طبیعی، ساختمان باغ به تدریج دچار آسیب می‌شود. برای حفظ و مرمت این اثر تاریخی، در فاصله سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰، تعمیرات اساسی بر روی باغ انجام می‌شود. در این دوران، دیوار سنگی با نرده آهنی به‌جای دیوار قدیمی باغ احداث می‌شود و مرمت تزیینات مختلف از جمله آینه‌کاری و نقاشی‌های سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها در دستور کار قرار می‌گیرد. علاوه بر این، فضای باغ گسترش می‌یابد و زمین‌های جدیدی به آن اضافه می‌شود.

ثبت باغ ارم در فهرست میراث جهانی

باغ ارم، با ویژگی‌های معماری و تاریخی منحصر به فرد خود، در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در سی وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این ثبت جهانی، به منظور حفظ و معرفی این اثر تاریخی به جهانیان صورت گرفته است. باغ ارم در حال حاضر به دانشگاه شیراز تعلق دارد و با مساحتی حدود ۱۱۰ هزار متر مربع، به‌ویژه با درختان نارنج و سرو، به عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری و فرهنگی شیراز شناخته می‌شود.

پلان و طراحی باغ

پلان اولیه باغ ارم، شامل چهار بخش کلی بوده که با گذشت زمان تغییرات زیادی داشته است. طراحی اولیه با رعایت اصول باغسازی ایرانی، نظیر خطوط مستقیم و عمود بر هم، فضای باغ را منظم کرده بود، اما تخریب بخش‌هایی از باغ و تغییرات مختلف، ساختار اصلی آن را تحت تأثیر قرار داده است.

پوشش گیاهی

باغ ارم به‌عنوان یکی از فضاهای سبز شیراز، دارای تنوع گیاهی قابل توجهی است. گیاهان مختلف از گوشه‌وکنار دنیا در این باغ به چشم می‌خورند و به‌ویژه گل‌های رز در ضلع غرب و شمال غربی باغ زیبایی خاصی به آن بخشیده‌اند. همچنین، درختان مثمر و غیرمثمر مانند گردو، بادام، سیب، کاج، اکالیپتوس و… به زیبایی و تنوع باغ افزوده‌اند.

بررسی معماری جذاب باغ ارم شیراز

باغ ارم، واقع در شهر تاریخی شیراز، نمونه‌ای برجسته از هنر و معماری ایرانی است که تاریخچه و طراحی آن به دوره قاجار برمی‌گردد. این باغ با مساحت وسیع و طراحی منحصر به فرد خود، به عنوان یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری در شیراز شناخته می‌شود. باغ ارم در خیابان ارم، نزدیک به میدان ارم و در نزدیکی دانشگاه شیراز واقع شده است و از جمله باغ‌های قدیمی و زیبای ایرانی به شمار می‌رود.

ساختار باغ

باغ ارم بر روی زمینی مستطیلی شکل بنا شده است که در گذشته دور توسط دیوارهای گلی احاطه شده بود؛ اما امروزه نرده‌ها جایگزین این دیوارها شده‌اند. معماران باغ با در نظر گرفتن شیب طبیعی زمین، پله‌هایی در نقاط مختلف باغ تعبیه کرده‌اند تا شیب از بخش غربی به شرقی به‌طور طبیعی و بدون مشکل تغییر کند. در بخش غربی باغ، ساختمان‌های اصلی قرار دارند که شامل عمارت اصلی و ساختمان اندرونی می‌شوند. ارتفاع این ساختمان‌ها نسبت به سایر نقاط باغ بیشتر است که بر زیبایی و شکوه آن‌ها می‌افزاید.

استخر باغ

در کنار ساختمان اصلی باغ، استخر زیبایی با مساحت 335 متر مربع و عمق نیم متر واقع شده است. این استخر با استفاده از تخته‌سنگ‌های بزرگ ساخته شده که گفته می‌شود به دوران جانی خان ایلخان تعلق دارند. هرچند عمق استخر در گذشته بیشتر بوده، پس از انجام ترمیماتی، به عمق کنونی کاهش یافته است. در چهار گوشه استخر، چهار نخل زیبا قرار دارند که نمای زیبای استخر را تکمیل می‌کنند و تصویر ساختمان را در آب منعکس می‌کنند. جوی آبی که از استخر جاری می‌شود، به حوض کوچک تالار حوضخانه می‌ریزد و سپس به سایر جوی‌ها و باغچه‌های اطراف باغ جریان می‌یابد.

ورودی‌ها و بخش‌های مختلف باغ

درهای ورودی باغ ارم به سمت شمال و بلوار ارم قرار دارند، در حالی که اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه‌تایی، خانه‌های مسکونی و باغ‌های دیگر محدود می‌شوند. عمارت اصلی باغ ارم در بخش غربی آن واقع شده و بازدیدکنندگان برای رسیدن به این عمارت باید از طول باغ عبور کنند.

عمارت اصلی باغ ارم

عمارت اصلی باغ ارم از سه طبقه و یک پشت‌بام شیروانی تشکیل شده است. این عمارت به‌دلیل تزئینات متنوع و زیبای خود، از جمله گچبری، نقاشی، حجاری، پنجره‌های مشبک آهنی، منبت‌کاری و کاشی‌کاری، نمونه‌ای برجسته از ساختمان‌های دوره قاجار محسوب می‌شود. در طراحی این عمارت، اصول معماری دوره‌های پیشین همچون زندیه و صفویه به‌خوبی رعایت شده است. درهای عمارت نیز که از چوب ساج ساخته شده‌اند، با گذشت زمان هنوز سالم و زیبا باقی مانده‌اند.

بخش‌های داخلی عمارت

1. طبقه اول
   

   این طبقه به‌عنوان تالار حوضخانه شناخته می‌شود و هم‌سطح با زمین ساخته شده تا در تابستان‌های گرم محلی خنک برای استراحت باشد. در این تالار، علاوه بر آب‌نما و جوی آبی که از وسط آن می‌گذرد، یک ستون سنگی حجاری‌شده با شکوه وجود دارد. سقف و دیوارهای این بخش با کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ پوشانده شده‌اند که از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری عصر قاجار به شمار می‌روند. نقوشی از داستان‌های خسرو و شیرین، شکارگاه‌ها و طبیعت بر روی این کاشی‌ها دیده می‌شود.

2. طبقه دوم

   این طبقه شامل ایوان‌ها، سالن‌ها و راهروها است. ایوان بزرگ و با سقف بلند، دارای دو ستون سنگی یک‌پارچه با تزیینات گچبری است که نمای زیبایی دارد. در پیشانی ایوان و اطراف آن، کاشی‌کاری‌های قجری به‌کار رفته که در بناهای دوره قاجار مشابه آن دیده نمی‌شود. در این طبقه همچنین پنجره‌های آهنی زیبا و جالب توجهی وجود دارد که از زمان احداث ساختمان باقی مانده‌اند.

3. طبقه سوم

   این طبقه شامل سالن بزرگی مشابه سالن طبقه دوم، و سه اتاق دیگر است. دو سالن این طبقه دارای سقف‌هایی با تیرهای چوبی و نقاشی‌های زیبا از طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه‌ها و چهره زنان است که هنر نقاشی سقف در عصر قاجار را به نمایش می‌گذارد.

تزیینات و کاشی‌کاری‌ها

کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ نمای عمارت اصلی، یکی از ویژگی‌های بارز این بنا است. در نمای غربی عمارت، کاشی‌کاری‌هایی با نقوش شاهان و سربازان هخامنشی، گل‌ها و مناظر دیده می‌شود که به‌ویژه نقوش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ، زیبایی و شگفتی را به تصویر می‌کشند. در دو طبقه عمارت، ستون‌هایی با الهام از تخت جمشید وجود دارد که شکوه و زیبایی آن‌ها را تداعی می‌کند. در بالای بنا، تابلویی با سه هلال قرار دارد که در آن تصاویر ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید و نقوش دیگری از داستان‌های فردوسی و نظامی به چشم می‌خورد.

سایر بناهای باغ ارم

1. اندرون

   محوطه اندرون در غرب باغ و پشت ساختمان اصلی قرار دارد و شامل دو سالن و پنج اتاق است. عمارت اندرون نیز با تزیینات زیبایی همچون هلال کاشی‌کاری و ستون‌های آجری با کاشی‌کاری‌های معرق مزین شده است.

2. بخش اداری

   مجموعه‌ای از هشت اتاق که اخیراً مرمت شده‌اند و برای امور اداری و سرپرستی باغ مورد استفاده قرار می‌گیرند.

3. شرق باغ
   

   دو اتاق در کنار در ورودی شرقی باغ قرار دارند که به‌عنوان محل استراحت نگهبانان و کارکنان استفاده می‌شوند.

گذرگاه‌ها و مسیرها

گذرگاه اصلی باغ ارم که در جهت غرب به شرق امتداد دارد، با درختان سرو احاطه شده است و مسیرهای مختلفی از این گذرگاه به سایر بخش‌های باغ می‌رود. درخت سرو بلندی با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال و ارتفاع ۳۵ متر، به عنوان بلندترین سرو شیراز شناخته می‌شود و در کنار آن درخت تاک قدیمی با شاخه‌های گسترده قرار دارد. گذرگاه دیگری در جهت شمال به جنوب باغ وجود دارد که به گذرگاه اصلی متصل می‌شود.

منبع تأمین آب

آب مورد نیاز باغ ارم عمدتاً از قنات نهر اعظم تأمین می‌شود که بزرگ‌ترین منبع آب در شیراز است. علاوه بر این، دو چاه آب نیز در باغ حفر شده است که برای آبیاری گیاهان و گل‌ها استفاده می‌شود.

کتیبه‌ها

کتیبه‌های موجود در باغ ارم از جمله بخش‌های مهم آن هستند و به دوران ناصرالدین شاه قاجار تعلق دارند. در سر در ورودی شمال شرقی باغ، کتیبه‌هایی با آیات قرآنی و اشعار به خط نستعلیق دیده می‌شود. همچنین، در نمای شرقی عمارت، شش کتیبه سنگی با اشعار هنرمندان معروف ایرانی همچون حافظ و سعدی وجود دارد که به‌خوبی هنر خطاطی و کتیبه‌نگاری دوره قاجار را نمایان می‌سازد.

باغ ارم شیراز کجاست؟

باغ ارم در خیابان ارم و در نزدیکی میدان ارم واقع شده است. این باغ همچنین در مجاورت مجموعه دانشگاه شیراز قرار دارد.

جمع بندی

باغ ارم شیراز با تاریخچه‌ای کهن، معماری منحصر به فرد، و زیبایی‌های طبیعی چشم‌نواز، به عنوان یکی از جاذبه‌های برجسته و مهم شیراز شناخته می‌شود. این باغ، که به خوبی نمایانگر هنر و فرهنگ ایرانی است، به بازدیدکنندگان فرصتی برای تجربه زیبایی‌های طبیعی و هنری فراهم می‌آورد و به عنوان یک نماد فرهنگی و تاریخی، نقش مهمی در معرفی و حفظ میراث فرهنگی ایران دارد. بازدید از باغ ارم، فرصتی مناسب برای لذت بردن از زیبایی‌های طبیعی و هنری و آشنایی با تاریخ و فرهنگ ایران است.