ارگ علیشاه تبریز
در این بخش از وب سایت مجله گردشگری تاپ توریست درباره ارگ علیشاه تبریز صحبت خواهیم کرد. برای آشنایی با این ارگ تاریخی در قلب شهر تبریز در ادامه با ما همراه باشید.
ارگ تبریز (ارگ علیشاه) به بازمانده‌های ایوان جنوبی ارگ علیشاه در شهر تبریز گفته‌می‌شود. بنای نخستین ارگ به سده هشتم هجری بازمی‌گردد که بنای بزرگ ناتمامی با هدف اولیه ساخت مسجد ساخته شد. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ارگ علیشاه با قدمتی ۷۰۰ ساله، یکی از بلندترین و قدیمی‌ترین دیوارهای تاریخی کشور و همچنین از جمله مهمترین جاهای دیدنی تبریز است. این مجموعه بی‌نظیر، ابتدا به صورت مسجدی عظیم بنا شده بود که در اثر گذر زمان، همچنین زمین‌لرزه‌های متعدد این شهر (در حدود ۴۰ زمین‌لرزه) و نیز جنگ‌ها تا حدود زیادی تخریب شده است. در حال حاضر، تنها بخش باقی‌مانده از این بنا دیوار مرتفعی است که به نام ارگ علیشاه خوانده می‌شود.
ارگ علیشاه بلندترین بنای آجری شهر تبریز است که عرض دهانه ایوان آن 30 متر و دیواره هایی با عرض 10.5 متر دارد. مهمترین ویژگی ارگ علیشاه که با نام های طاق علیشاه، مسجد علیشاه، ارگ تبریز و یا ارک علیشاه نیز شناخته می شود، طاق بزرگ آن است که عرضی بیشتر از طاق کسری دارد و آن را از دیگر بناهای تاریخی ایران متمایز کرده است (طاق کسری یا ایوان مدائن یا ایوان خسرو از شاهکارهای معماری و مهندسی دوران ساسانی است و در تیسفون جای دارد. مکان کنونی این بنا در عراق فعلی است و طاق آن عرضی 25 متری، ارتفاعی 37 متری و طولی 50 متری دارد).
تاریخچه ارگ تبریز
بنای نخستین ارگ در میان سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد علیشاه تبریز در هنگام وزارت علیشاه انجام شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و با مرگ علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۰۴–۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه پیرامون آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده شد.
به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار سربازخانه، ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران، و کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. همچنین در دوره قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار به عنوان بخشی از برج و باروی شهر و همچنین محل انبار مهمات نظامی استفاده شده است.
در دوران پس از مشروطه با هجوم روس‌ها مردم تبریز به دفاع در برابر تهاجم پرداختند. در این زمان ارگ نقطه تمرکز مدافعان تبریزی بود. آنها توپی را نیز به بالای ارگ انتقال داده بودند تا در دفاع از مواضع خود از آن استفاده نمایند. با سقوط تبریز و به هنگام اشغال تبریز بدست نیروهای روس در سال ۱۲۹۰ روس‌ها دیوار ارگ را به توپ بستند. پس از اشغال نیز به علت بی‌مبالاتی روس‌ها در جابجایی گلوله‌های توپ آتش بخشی از برج و باروی ارگ را فرا گرفت.
در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای قاجاری ارگ تخریب شد و ارگ با عنوان مسجد علیشاه به ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی ایران رسید. در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بیشتر سازه‌های قاجاری بنا با بهانه ایجاد فضای سبز تخریب شد. در سال ۱۳۶۰ به بهانه تأسیس مصلای نماز جمعه، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ و به همراه پلکان قاجاری ارگ توسط جهاد سازندگی با استفاده از بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد.
در سال ۱۳۷۶ مجری طرح مصلای جدید تبریز در محدوده بنای ارگ اقدام به خاکبرداری عمیق در محدوده شرقی ارگ با استفاده از ماشین‌آلات سنگین نمودند. در نتیجه این خاکبرداری بازمانده‌های زیرساخت‌های مسجد ارگ علیشاه نابود شد. در بازسازی ارگ مابین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میراث فرهنگی ایران باقی‌مانده علایم و نشانه‌های مربوط به ساخت و ساز دوران قاجار از این بنا زدوده شد.
امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است. همین بنای باقی‌مانده از ارگ نیز تحت تأثیر بنای مصلی جدید که با بلندایی بیشتر از میزان پیش‌بینی شده در طرح حفاظت ارگ ساخته شده قرار دارد.
بازمانده‌های ارگ حاکی از وجود یک ایوان به پهنای ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیوارهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های بالایی و بلندای احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته دقت رد تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر درست به‌نظر می‌رسد) بوده‌است.
معماری ارگ تبریز
بنای ارگ علیشاه یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران به شمار می‌رود که عظمت آن در هنر معماری ایران و به عنوان نمونه‌ای از بنای اسلامی، کم‌نظیر است. ساخت این بنا در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج‌الدین علیشاه گیلانی آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. سبک معماری این بنا با توجه به نظرات استاد پیرنیا (به شیوه آذری بوده) و معمار آن استاد فلکی تبریزی یاد شده است. شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانی پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است.
این شیوه، سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز نامیده می‌شود که در دوره‌ی حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق /۱۲۵۶ -۱۳۳۶م) رواج یافت. در ساخت این بنا، ساروج و مصالح ساختمانی بادوام استفاده شده است. این بنا نیز مانند سایر آثار تاریخی از زلزله ویرانگر قرن دهم شهر تبریز در امان نمانده و بخش اعظم مجموعه ارگ در این پدیده طبیعی فروریخته است. با این حال بخشی از دیوارهای بلند این مجموعه بر جای ماند تا یادگار پایداری در برابر این پدیده طبیعی مهیب باشد، گرچه شکستگی بزرگی در بدنه ارگ از این زلزله پدیدار شد.
عرض این بنای به جا مانده ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. عرض هر یک از این دیوارها نیز ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق‌هایی به هم اتصال یافته‌اند. البته در حفاری‌های انجام گرفته این نکته مشخص شده است که ۷ متر از دیوارها زیر خاک قرار دارد.
دسترسی
برای بازدید از ارگ تبریز باید به آدرس خیابان امام، کوچه ارگ، سازه ارگ علیشاه بروید و در بازه زمانی 9:30 صبح الی غروب آفتاب از این مجموعه زیبا دیدن کنید و نهایت لذت را ببرید. همچنین شما بعد از گشت و گذار از این مجموعه می‌توانید از دیگر جاذبه های تبریز همچون بازار بزرگ، خیبان سنگ فرشی تربیت، مسجد شصت و سه ستون، مسجد جامع و بسیاری از خانه های تاریخی که در مقصودیه این منطقه واقع شدند دیدن کنید و در فضای نوستالژیک آنجا نهایت لذت را ببرید.
آدرس ارگ تبریز؛ استان آذربایجان شرقی، تبریز، خیابان امام، کوچه ارگ، سازه ارگ علیشاه تبریز
هزینه ورودی ارگ تبریز؛ رایگان
ساعت بازدید ارگ تبریز؛ همه روزه از ساعت 09:30 تا قبل از غروب آفتاب
مقالات گردشگری بیشتر بخوانید؛