محله عودلاجان تهران، قدیمیترین محله پایتخت، یکی از گنجینههای تاریخی و فرهنگی این شهر پرجنبوجوش است که در قلب پایتخت جای گرفته و به زیبایی، تاریخ، معماری و زندگی سنتی تهران قدیم را به نمایش میگذارد.
این محله تاریخی، با کوچههای پیچدرپیچ، خانههای اصیل قاجاری و پهلوی، و بافتی که هنوز بوی زندگی و اصالت گذشته را میدهد، مثل نگینی در میان آسمانخراشها و هیاهوی شهر خودنمایی میکند. قدم زدن در عودلاجان، شما را به سفری در دل تاریخ میبرد؛ جایی که ساختمانهای قدیمی، کنیسهها، آبانبارها، و کاروانسراهای چندصدساله همچنان پابرجا هستند و با قصههای ناگفتهشان، به عمق فرهنگ و روح تهرانی اصیل اشاره میکنند.
عودلاجان نهتنها محلی برای عاشقان تاریخ و معماری، بلکه نمادی از همزیستی و زندگی مشترک اقوام و ادیان مختلف است. در این محله، مسلمانان، یهودیان و زرتشتیان در کنار یکدیگر زیستهاند و همین تنوع مذهبی، زیبایی منحصربهفردی به عودلاجان بخشیده است. اگر به دنبال کشف اصالت و تاریخ پنهان پایتخت هستید، در ادامه با مجله گردشگری تاپ توریست همراه باشید تا سفری پر از شگفتی به عودلاجان را آغاز کنیم!
آشنایی با محله عودلاجان: قلب تاریخ تهران
عودلاجان یا اودلاجان یکی از محلههای اصیل و تاریخی تهران است که ریشههای آن به دوران قاجار بازمیگردد. این محله بافتی سنتی و ویژه دارد و در دورهای از مهمترین محلههای پایتخت ایران به شمار میرفت. اگرچه امروز تهران به عنوان یک شهر بزرگ و پرجمعیت، با برجها، مجتمعهای تجاری و محلههای مدرن چهرهای متفاوت از گذشته پیدا کرده است، اما هنوز مناطقی مانند عودلاجان وجود دارند که با عبور از آنها میتوان حسوحال تهران قدیم را تجربه کرد. این محله به عنوان یکی از بخشهای مهم تهران در دوران قاجار و حتی دوره پهلوی، نقش بسزایی در تاریخ این شهر ایفا کرده و هنوز آثاری از آن دوران در خود دارد.
شکلگیری تهران و نقش عودلاجان در آن
تهران تا پیش از دوره صفویه تنها دهکدهای گمنام در جنوب منطقه قصران به حساب میآمد، اما با روی کار آمدن شاه طهماسب صفوی و توجه ویژهای که به این ناحیه شد، تهران راه شهر شدن را به سرعت طی کرد و در نهایت در زمان قاجار به پایتخت ایران تبدیل شد. این تغییر و تحولات در نهایت تهران را به شهری بزرگ و پررونق تبدیل کرد، اما بسیاری از محلههای تاریخی آن تحت تأثیر توسعه و نوسازی قرار گرفتند. عودلاجان از معدود محلههایی است که هنوز خاطرهها و داستانهای تهران قدیم را در خود حفظ کرده است و نشانههایی از آن دوره همچنان در بافت شهری و بناهای تاریخی آن به چشم میخورد.
معنای نام عودلاجان
در دوره قاجار، نام این محله به شکل “عودلاجان” نوشته میشد. در مورد وجه تسمیه این نام، چندین نظریه مطرح شده است. بهطور کلی، دو نظر اصلی در این باره وجود دارد. برخی بر این باورند که نام عودلاجان از ترکیب دو واژه “عود” و “لاجی” گرفته شده است که به دلیل قرار گرفتن این محله در راسته عطارها به این نام خوانده میشده است. نظریه دیگر این است که نام عودلاجان در اصل تغییر یافته “عبدالله جان” است که به گویش یهودیان ساکن این منطقه بوده و در گذر زمان به این شکل درآمده است.
در زبان تاتی که زبان قدیمی ساکنان این ناحیه بوده، واژه “اودلاجان” از سه جزء “او” به معنی آب، “دراجیدن” به معنی تقسیم کردن و “ان” به عنوان پسوند مکان تشکیل شده است و معنی آن “محل تقسیم آب” است. این نام به دلیل وجود منابع آبی در این منطقه و استفاده از آن برای تقسیم آب به نواحی پایینتر انتخاب شده است، زیرا عودلاجان در ارتفاع بالاتری نسبت به مناطق جنوبی تهران قرار داشت.
ساختار و شکلگیری محله عودلاجان
عودلاجان در ابتدا شامل زمینهای وسیع بایر و باغها و مراتع بود که با گذشت زمان، به دلیل مهاجرت جمعیت به تهران و نیاز به مسکن و امکانات، به محلهای مسکونی و اعیاننشین تبدیل شد. در دوره قاجار این محله یکی از مراکز مهم تهران بود و ساختمانهای بسیاری در آن بنا شدند. یکی از ویژگیهای برجسته این محله، نزدیکی آن به بازار تهران و ارتباط نزدیک آن با فعالیتهای مذهبی و فرهنگی بود. در عودلاجان بیش از ۱۶ مسجد و مدرسه وجود داشت و از نظر فعالیتهای مذهبی، این محله یکی از پررونقترین مناطق تهران به شمار میرفت. مراسم مذهبی مانند روضهخوانی، زیارتنامهخوانی و تعزیهگردانی به صورت گسترده در این محله برگزار میشد و این نشان از اهمیت فرهنگی و مذهبی این منطقه داشت.
محلههای کوچکتر در عودلاجان
عودلاجان به عنوان یکی از محلههای وسیع تهران، شامل چندین محله کوچکتر بود که در آنها افراد با قومیتها و ادیان مختلف زندگی میکردند. یکی از این محلهها به محله کلیمیان یا یهودیان شهرت داشت و به دلیل وجود چالهای در مرکز این محله به آن سرچال نیز میگفتند. بچههای این محله به بچههای سرچال معروف بودند. علاوه بر آن، محله عربها در قسمت شمال غربی عودلاجان قرار داشت و نشاندهنده تنوع قومی و مذهبی این منطقه بود.
زندگی در عودلاجان؛ پیوند سنت و مدرنیته
عودلاجان از نظر ساختار و فرهنگ، ترکیبی از سنت و تاریخ است که در دوران مدرن نیز توانسته هویت تاریخی خود را حفظ کند. بناهای آجری و کوچههای تنگ و باریک این محله، نشاندهنده معماری دوره قاجار و پهلوی است که تا امروز پابرجا مانده است. این محله هنوز هم بافت تاریخی خود را حفظ کرده و برای علاقهمندان به تاریخ و معماری یک مقصد جذاب به شمار میرود. خانههای تاریخی موجود در عودلاجان از جمله خانههای مدرس، فخریه و خانههای قدیمی دیگر، نمونههای برجستهای از معماری دوران قاجار هستند که با ایوانهای چوبی، کاشیکاریهای زیبا و در و پنجرههای منبتکاری شده، چشم هر بینندهای را خیره میکنند.
عودلاجان امروز؛ بازگشت به هویت اصیل
اگرچه در سالهای اخیر تغییرات زیادی در محله عودلاجان رخ داده و برخی از بناهای تاریخی آن تخریب شده یا تغییر کاربری دادهاند، اما در عین حال تلاشهایی برای حفظ و بازسازی این محله انجام شده است. به تازگی بسیاری از خانههای تاریخی این محله مرمت و بازسازی شدهاند و بهعنوان موزه، کافه یا مراکز فرهنگی مورد استفاده قرار میگیرند. این اقدامها نشاندهنده توجه جامعه و مسئولین به حفظ میراث تاریخی این محله و بازگرداندن هویت اصیل آن به مردم است.
فرهنگ، مذهب و زندگی اجتماعی در عودلاجان
عودلاجان از گذشته مرکز فعالیتهای مذهبی و اجتماعی تهران بود و روحانیون و علمای بسیاری در این محله ساکن بودند. علاوه بر این، مسجدها، حسینیهها و مراکز مذهبی مختلفی در این محله وجود داشتند که مردم از آنها برای برگزاری مراسم مذهبی و جمعهای خانوادگی استفاده میکردند. یکی از مهمترین اماکن مذهبی عودلاجان، مسجد مروی است که در دوره قاجار ساخته شده و به عنوان یکی از قدیمیترین مساجد تهران شناخته میشود.
در عین حال، زندگی اجتماعی و تعاملات فرهنگی نیز در این محله رونق داشت. کوچههای پرپیچ و خم، بازارهای محلی، و حجرههای کوچک در محله، فضای اجتماعی و گرم آن را تقویت میکرد و مردم از اقشار مختلف به راحتی در کنار یکدیگر زندگی میکردند. عودلاجان محلهای بود که از نظر اجتماعی و فرهنگی غنی بود و مردم آن پیوند قوی با یکدیگر داشتند.
محله عودلاجان و نقشه کرشیش
در دوره قاجار، مسیو کرشیش، معلم اتریشی مدرسه دارالفنون، با کمک ذوالفقار بیک و تقیخان، از شاگردان این مدرسه، موفق به نقشهبرداری دقیقی از تهران شد و در نهایت اولین نقشه تهران را در سال ۱۲۷۵ هجری قمری (۱۸۵۵ میلادی) به ثبت رساند. در این نقشه ۲۰ کوچه و گذر محله عودلاجان بهصورت دقیق مشخص شده است. این نقشه، ارزشمندترین سند تصویری محلههای قدیمی تهران بهویژه عودلاجان است و به ما امکان میدهد تا گذرها و کوچههای این محله را با نگاه تاریخی مرور کنیم.
گذرها و کوچههای عودلاجان
عودلاجان بهواسطه داشتن کوچهها و گذرهای متعدد، بافتی پیچیده و اصیل دارد. گذرهایی مانند گذر باغ نظامالدوله، گذر شتر گلو، گذر در حمام نواب، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه، و کوچههای مشهور همچون کوچههای سردار، شاه بیاتی، معینالملک، حاجی علی و… از معروفترین مسیرهای این محله هستند. هر کدام از این کوچهها یادآور هویت و تاریخی خاصاند و سبک معماری کوچهها و نحوه طراحی آنها نشان از ساختار شهری و زندگی اجتماعی مردم در دوره قاجار دارد. بهطور کلی، کوچههای تنگ و طولانی عودلاجان به نوعی بیانگر نزدیکی روابط میان ساکنین آن زمان و اهمیت حریم خصوصی بودند.
مشاهیر محله عودلاجان
محله عودلاجان همواره جایگاه زندگی و فعالیت مشاهیر بزرگ ایران بوده است. از این میان، افرادی مانند شهید سید حسن مدرس، شاعر برجسته پروین اعتصامی، و آیتالله بهبهانی از رهبران مشروطیت در این محله زندگی میکردند. همچنین خاندانهایی مانند خاندان قوامالدوله، خاندان مستوفی و نصیرالدوله از ثروتمندان و مسئولان فرهنگی دوره پهلوی، از جمله افرادی بودند که نامشان با این محله پیوند خورده است. بسیاری از این مشاهیر تأثیرگذار در عرصههای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران بودهاند و حضورشان در این محله به جایگاه تاریخی و فرهنگی عودلاجان افزوده است.
جاهای دیدنی و تاریخی محله عودلاجان
عودلاجان علاوه بر مشاهیر خود، به دلیل خانههای قدیمی و بناهای باارزش، یکی از مقاصد جذاب برای گردشگران علاقهمند به تاریخ تهران قدیم است. در اینجا به معرفی برخی از مهمترین این بناها میپردازیم:
خانه شهید مدرس
خانه شهید مدرس در عودلاجان از آثار تاریخی و باارزش تهران محسوب میشود. این خانه متعلق به سید حسن طباطبائی زوارهای، مشهور به شهید مدرس، سیاستمدار و نماینده مجلس شورای ملی بود که به دستور رضا شاه تبعید و سرانجام به شهادت رسید. خانه مدرس از معماری قاجاری برخوردار است و دارای تزییناتی چون گچبری، حجاری، آجرکاری و نقاشیهای زیباست. این بنا شامل سه حیاط مرکزی، اتاقها، حوضخانه و ورودیهای مختلف است که همگی نشاندهنده نقش اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شهید مدرس در این مکان است. از سال ۱۳۹۳ این خانه توسط «حاج محمد انصاری» خریداری و به عنوان دارالقرآن و خانه موزه شهید مدرس احیا شد. امروزه، این خانه محل برگزاری برنامههای فرهنگی و گردآوری مستندات مرتبط با زندگی و فعالیتهای شهید مدرس است.
سرای کاظمی
عمارت کاظمی، که به خانه موزه تهران قدیم شهرت دارد، یکی دیگر از خانههای تاریخی این محله است. این بنا در محله امامزاده یحیی قرار دارد و جزو آثار ملی ایران به شمار میآید. در سرای کاظمی، بخشهایی همچون بیرونی، اندورنی، آبانبار، مطبخ و اصطبل موجود است که همگی به سبک خانههای سنتی قاجاری طراحی شدهاند. بازدیدکنندگان میتوانند با مشاهده این قسمتها به نوع زندگی و معماری دوران قاجار پی ببرند. در این موزه، ماکتها و عروسکهایی که مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران را در طی ۱۵۰ سال گذشته نشان میدهند به نمایش گذاشته شدهاند. از دیگر جاذبههای این مکان، مجموعهای از دوربینهای قدیمی، عکسهای تهران قدیم و وسایل و اشیای سنتی دوره قاجار تا پهلوی اول است که با استفاده از ویترینهای شیشهای در معرض دید عموم قرار دارد.
خانه دبیرالملک
خانه یا عمارت دبیرالملک از دیگر بناهای اصیل و تاریخی محله عودلاجان است. این خانه در محله باغ امین عودلاجان قرار دارد و متعلق به میرزا محمدحسین فراهانی ملقب به دبیرالملک فراهانی از وزرای دوره قاجار است. خانه دبیرالملک در طول تاریخ کاربریهای متفاوتی داشته و مدتی به عنوان «خانه اسباببازی و سلامت دبیرالملک» در خدمت کودکان کار فعالیت میکرده است. امروزه این بنا به ادارهای شهرداری تبدیل شده و بازدید از آن در ساعات اداری امکانپذیر است.
خانه مهرانگیز کامبیز و سریال پدرسالار
خانهی تاریخی مهرانگیز کامبیز با سریال مشهور پدرسالار و بازی درخشان مرحوم محمدعلی کشاورز برای بسیاری از ایرانیان خاطرهانگیز است. این خانه که در محلهی عودلاجان واقع شده، بیش از هشت دهه قدمت دارد و از لحاظ معماری، یادگار اصیل و زیبایی از سبک معماری ایرانی است. خانه مهرانگیز کامبیز که امروز به خانه فرهنگ محله امامزاده یحیی تبدیل شده، در ابتدا متعلق به خانمی به نام مهرانگیز کامبیز بود که این مکان را برای مراسمهای مذهبی و روضهخوانی اختصاص داده بود. این خانه بعدها به آقا جلال تهرانی فروخته شد و سپس به دلیل بدهیها به شهرداری تهران انتقال یافت.
امروزه، این خانه به یکی از مراکز فرهنگی تبدیل شده و همواره میزبان گردشگرانی است که به دیدن این خانهی تاریخی و یادآوری خاطرات سریال پدرسالار میپردازند.
حمام نواب و فیلم قیصر
حمام نواب، یکی از دیگر آثار تاریخی محله امامزاده یحیی است که صحنههایی از فیلم ماندگار قیصر ساختهی مسعود کیمیایی در آن فیلمبرداری شده است. این حمام که قدمت آن به دورهی قاجار بازمیگردد، در دل بافت قدیمی عودلاجان واقع شده و معماری سنتی ایرانی آن را میتوان در بخشهای مختلف حمام مشاهده کرد. بخشهایی مانند هشتی، سربینه، گرمخانه و استخر نشاندهندهی اهمیت این حمام در دوران گذشته بودهاند.
در سال ۱۳۹۰، حمام نواب به همت شهرداری تهران و سازمان میراث فرهنگی به مرکز صنایع دستی تبدیل شد و امروزه قابل بازدید است. این حمام با آثاری از هنرهای سنتی ایران به مکانی فرهنگی و جذاب برای گردشگران تبدیل شده است.
امامزاده یحیی و درخت کهنسال چنار
امامزاده یحیی یکی از بناهای مذهبی و تاریخی محله عودلاجان است که همواره مورد احترام و زیارت مردم بوده است. این بنا که در دوران پهلوی اول تخریب و بعدها بازسازی شد، دارای صحن، ایوان، حرم آینهکاری و گنبد مخروطیشکل است که زیبایی خاصی به آن میبخشد. از مهمترین آثار باقیمانده در این امامزاده، صندوق چوبی روی مرقد است که تاریخ ۸۹۵ هجری قمری را بر روی آن حکاکی کردهاند.
یکی از دیدنیهای منحصر به فرد امامزاده یحیی درخت چنار کهنسالی است که قدمتی حدود ۹۰۰ سال دارد و در کنار ورودی زنانهی امامزاده قرار گرفته است. قطر این چنار بزرگ به هفت متر میرسد و محلیها داستانهای جالبی از آن نقل میکنند؛ از جمله اینکه در گذشته فردی کفاش درون این درخت زندگی و کار میکرده است. این چنار از بازماندههای طبیعی و تاریخی تهران است که همچنان جذابیت خاصی برای بازدیدکنندگان دارد.
مسجد و مدرسه معمارباشی
در نزدیکی امامزاده یحیی، مسجد و مدرسهای با نام معمارباشی قرار دارد که قدمتی قاجاری دارد و توسط حاج ابوالحسن اصفهانی که به معمارباشی ملقب بود، ساخته شده است. این مسجد و مدرسه دارای معماری و تزئینات بینظیر ایرانی است و یکی از مراکز آموزشی و مذهبی مهم آن دوران بوده است. همچنین گفته میشود که میرزا کوچک خان جنگلی در این مدرسه درس طلبگی خوانده و نخستین راهپیمایی مشروطیت نیز از روبروی این مدرسه آغاز شده است.
کنیسه عزرا یعقوب و کنیسه حاداش
محله عودلاجان از دیرباز محلی برای زندگی اقلیتهای مذهبی تهران از جمله یهودیان بوده و از این رو کنیسههای متعددی در این محله وجود دارند. کنیسه عزرا یعقوب و کنیسه حاداش از جمله مکانهای مذهبی مهم یهودیان در تهران محسوب میشوند. کنیسه عزرا یعقوب یکی از قدیمیترین کنیسههای تهران است و به عنوان محلی برای برگزاری مراسمهای مذهبی و تجمعات یهودیان کاربرد دارد. کنیسه حاداش نیز با معماری خاص خود، از جمله طراحی سقف بهصورت بادگیر، مکانی جذاب برای بازدیدکنندگان است.
حمام کشوریه؛ اولین حمام نمره تهران
حمام کشوریه یکی از حمامهای تاریخی و تنها حمام مخصوص اقلیتهای دینی در تهران بوده که برای یهودیان ساخته شده است. این حمام که در دهه ۱۳۲۰ ساخته شده است، دارای تزیینات معماری زیبا شامل گچبری، آینهکاری و منبتکاری است و به نامهای حمام ممتاز، حمام یهودیان و حمام جهودان نیز شناخته میشود. امروزه این حمام غیرفعال است اما همچنان یکی از آثار معماری و تاریخی تهران محسوب میشود که یادآور روزگاران گذشته و زندگی اقلیتهای دینی در تهران است.
بازارچه عودلاجان، سفری به تهران قدیم
بازارچه عودلاجان با حالوهوای سنتیاش مکانی ایدهآل برای گردشگرانی است که میخواهند صنایع دستی بخرند و در عین حال از معماری و فضای تهران قدیم لذت ببرند. این بازارچه که از خیابان پانزده خرداد آغاز شده و به عمق بافت تاریخی عودلاجان میرود، از جمله مکانهایی است که میتوانید صنایع دستی از جمله فرش، پوشاک سنتی، و آثار هنری دیگر را خریداری کنید و در رستورانها و کافههای سنتی آن، لحظات خوشی را سپری کنید.
تیمچه اکبریان، اولین بانک و صرافی ایران
تیمچه اکبریان یکی دیگر از بناهای تاریخی محله عودلاجان است که قدمتی ۲۶۰ ساله دارد و به عنوان اولین بانک ایران شناخته میشود. این تیمچه در زمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان بانک رهنی کار میکرد و امروزه به یک سفرهخانه سنتی تبدیل شده است. تیمچه اکبریان مکانی بسیار دیدنی است که با معماری زیبا و تاریخی خود، به یکی از جاذبههای گردشگری تهران تبدیل شده است.
محله عودلاجان کجاست؟
محله عودلاجان یکی از قدیمیترین و اصیلترین محلات تهران است که تاریخ آن به دوران قاجار و حتی قبل از آن برمیگردد. این محله در گذشته به عنوان یکی از مهمترین بخشهای تهران شناخته میشد و همزمان با محلاتی چون سنگلج، ارگ و بازار بخشی از پیکره شهر تهران را تشکیل میداد. محله عودلاجان از جنوب به میدان مولوی، از شمال به خیابان امیرکبیر و سرچشمه، از غرب به شمسالعماره و از شرق به امامزاده یحیی محدود میشود. این محله در سال ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۵۳۸۱ در فهرست میراث ملی کشور ثبت شد و این امر نشاندهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی آن است.
عودلاجان با ساختمانها و عمارتهای تاریخی بسیاری شناخته میشود که هنوز هم آثار آنها در گوشه و کنار محله دیده میشود. این منطقه علاوه بر تاریخ غنی و معماری خاص خود، با کوچهها و بازارهای قدیمیاش، نمایی از زندگی سنتی تهران قدیم را به نمایش میگذارد. بسیاری از گردشگران و علاقمندان به تاریخ و فرهنگ به این محله میآیند تا از بناهای تاریخی، خانههای قدیمی و بازارهایش دیدن کنند و با فرهنگ و زندگی مردمان گذشته آشنا شوند.
چگونه به محله عودلاجان برویم؟
محله عودلاجان در مرکز شهر تهران قرار دارد و دسترسی به آن بسیار آسان است. این محله به خیابانهای ناصرخسرو، امیرکبیر، پانزده خرداد و خیابان ری محدود شده است. یکی از بهترین راهها برای رسیدن به این محله، استفاده از مترو است. نزدیکترین ایستگاه مترو به عودلاجان، ایستگاه پانزده خرداد است که پس از پیاده شدن از مترو، میتوانید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا حتی کالسکههای برقی خود را به محله عودلاجان برسانید. این تجربه نه تنها جابهجایی را آسان میکند، بلکه میتواند به شما فرصتی دهد تا با مشاهده معماری و فضای تاریخی منطقه، لذت ببرید.
جمع بندی
محله عودلاجان تهران نه تنها به عنوان یکی از قدیمیترین محلههای تهران، بلکه به عنوان نمادی از تاریخ، فرهنگ و هویت پایتخت ایران شناخته میشود. این محله، با داشتن بناهای تاریخی، کوچههای سنتی و بافت قدیمی، بازتابی از سبک زندگی و روحیه اجتماعی مردم تهران در دورههای گذشته است. عودلاجان یادآور روزهای پررونق تهران قدیم، مرکز تجارت و تبادل فرهنگی، و محل زندگی اقوام و مذاهب مختلف بوده و همواره یادآور همزیستی، تمدن و هنر اصیل ایرانی است.
تلاش برای حفظ و بازسازی این محله، علاوه بر حفظ میراث فرهنگی تهران، میتواند آن را به یک مقصد گردشگری و مکانی برای آشنایی با تاریخ و فرهنگ پایتخت تبدیل کند. امید است که با ادامه این تلاشها، محله عودلاجان همچنان به عنوان یکی از یادگارهای مهم تهران باقی بماند و اصالت خود را حفظ کند.
ارسال نقد و بررسی